Bureau St. verbindt bunkers uit de Tweede Wereldoorlog met de militaire geschiedenis, heemkunde en naoorlogse cultuurhistorie. Het erfgoed wordt in een brede context geplaatst en vanuit verschillende perspectieven benaderd. Hierdoor kunnen de unieke verhalen die gerelateerd zijn aan dit erfgoed worden achterhaald, verteld en verbeeld. Dit legt de schakel tussen het verleden, heden en toekomst. Bureau St. streeft naar kennisverdieping, het creëren van historisch besef en betekenisvol herbestemming en hergebruik.
Contact
Bureau St.
Jeroen Rijpsma
t: +31 (0)6 8389 4930
e: info@bureaust.nl
Bunkers – Bezetting – Beeld
Bunkers
Van megalomaan tot monoliet
Langs de kuststrook kan niemand er omheen: bunkers zijn opvallende verschijningen in het landschap. Ze verstoren het beeld, roepen vragen op over hun functie, waarom ze dáár staan, doen denken aan de oorlog, trekken als magneten de aandacht, dagen uit ze te beklimmen of binnen te gaan. Het zijn overblijfselen van de Duitse kustverdediging uit de Tweede Wereldoorlog die tegenwoordig als ‘de Atlantikwall’ bekend staat.
Bezetting
Van barak tot bunker
In de zonnige zomer van 1940 overspoelden Duitse militairen ons land en namen aan de kust hun intrek in hotels en gevorderde scholen. Vanwege het tekort aan inkwartieringsadressen bouwden ze in allerijl houten barakken. Ondanks het sporadisch vallen van een bom waren hier geen gevechten en de oorlog leek ver weg. De eerste jaren was het voor de Duitse militairen aangenaam toeven in Nederland. In de roes van de overwinning speelden ze een relaxed een potje kaart, zwommen in zee, gingen naar het café of bioscoop en wachten de geplande invasie op Engeland af.
Beelden
Meer dan ‘soldatenkiekjes’
In de Duitse propaganda nam de Atlantikwall mythische proporties aan. De foto’s van professionele fotografen in dienst van het Duitse leger droegen hier in belangrijke mate aan bij. Deze Bildberichter met hun robuuste Leica wisten wel raad met bunkerfotografie. De enorme bunkers waarin scheepsgeschut stond dat over het Kanaal vuurde op Engelse dorpen en de bunkers waarin U-boten veilig afmeerden sierden in de oorlog meermaals de cover van menig magazine. Ook duizenden andere foto’s van beton wisten zij zo vast te leggen dat het louter onoverwinnelijkheid uitstraalde.
Biografie – Bestemming
Biografie
Levend erfgoed
De Atlantikwall is tijdens de Tweede Wereldoorlog aangelegd als militaire verdedigingslinie. Bunkers worden dan ook vooral vanuit militair-historische invalshoek bezien. Echter, in hun bestaansgeschiedenis maakt de oorlogsperiode maar enkele jaren deel uit, de daarna verstreken tijd tot heden is veel groter. Er is dus meer dan alleen de ‘militaire identiteit’ van het bouwwerk en het is interessant om de invloed op- en van naoorlogse gebeurtenissen te onderzoeken. Hierdoor wordt de volledige biografie van de bunker geschreven.
Bestemming
Sprekend erfgoed
Langs de Nederlandse kust zijn nog veel bunkers van de Atlantikwall te vinden. De meeste liggen verborgen onder het zand, met name in (beschermde) natuurgebieden. Andere zijn zichtbaar in het landschap en zijn zelfs beeldbepalend voor het gebied. Verworden tot landmark bieden ze de wandelaar of fietser een rust- of oriëntatiepunt.
Over
Tijdens mijn jeugd werd ik bijna dagelijks geconfronteerd met bunkers uit de Tweede Wereldoorlog. Ik groeide op aan de rand van een duingebied en als het maar even kon was ik daar met vriendjes te vinden. We ontdekten half verstoven bunkers en soms een klein gaatje om naar binnen te gaan, een enkele keer groeven we ons een weg naar de ingang. Gewapend met zaklamp en stok betraden we het duister. Die achtergebleven Duitser heb ik nooit gezien, wel sporen van hun verblijf: tekeningen op de muren, houten krukjes, verroeste blikjes. Het was het begin van een langdurige fascinatie voor deze verlaten bouwwerken.
Jaren van veld- en archiefonderzoek volgden. Ik onderzocht de militaire historie waaronder bunkertypologie, bewapening, organisatie en structuur van de Atlantikwall. Tijdens mijn studie planologie verdiepte ik mij in militair erfgoed en de wijze waarop de relicten binnen de ruimtelijke ordening een plek kunnen krijgen. Voor mij was de Atlantikwall cultuurhistorisch belangwekkend. Vóór het millennium was de tijd echter nog niet rijp om begrippen als ontwikkeling, behoud en betekenisgeving in de praktijk te brengen. Laat staan om te spreken over een monumentale status.
Bijna twintig jaar later staan bunkers daarentegen volop in de belangstelling en maken serieus deel uit van de geschiedenis. Ze vormen een uitgangspunt om rondleidingen te geven, wandel- en fietsroutes uit te zetten en educatiepakketten aan op te hangen. De betekenis van de tastbare relicten van de bezettingstijd groeit, waardoor ze steeds meer als erfgoed worden aanvaard en gewaardeerd.
Historische juistheid en een integere wijze van omgang met het erfgoed vind ik belangrijk. Vanuit deze motivatie lever ik een bijdrage aan kennisontwikkeling en ontsluiting. Ik beschouw de Atlantikwall niet alleen als een fysieke structuur, maar eerder als een fenomeen in de geschiedenis. Door de verdedigingslinie vanuit brede context te beschouwen kan een verrassend en nieuw perspectief ontstaan. Hierbij heeft zowel het verleden als de toekomst van bunkers mijn interesse.
Colofon
Teksten: Jeroen Rijpsma, Bureau St.
Historische fotografie: (tenzij anders vermeld) Collectie Bureau St.
Hedendaagse fotografie: Arthur van Beveren